Першы салют – за вызваленне Рэчыцы

80 гадоў таму, восенню 1943 года, у ходзе вызвалення беларускай зямлі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, паспяхова фарсіраваўшы Днепр і атрымаўшы пераканаўчую перамогу на Лоеўскім плацдарме, войскі Беларускага фронту засяродзілі значныя сілы для далейшага наступлення на Рэчыцкім і Калінкавіцкім напрамках.

Намеснік камандуючага фронтам па тыле генерал-лейтэнант інтэнданцкай службы Мікалай Анціпенка ўспамінаў: «У кастрычніку-лістападзе 1943 года яшчэ ўтрымлівалася вялікае бездарожжа, галоўны цяжар перабазіроўванне фронту лажыўся на чыгуначны транспарт. Начальнік вайсковых паведамленняў фронту Аляксандр Чарнякоў далажыў, што для перабазіроўвання войскаў спатрэбіцца 7500 вагонаў – гэта амаль 200 цягнікоў! Акрамя ўласных перавозак трэба было яшчэ і прымаць цягнікі з узбраеннем, боепрыпасамі, гаручым, якія бесперапынна ідуць з цэнтра! І ўсё ж з гэтай задачай, якая здавалася невырашальнай, добра справіліся нашы слаўныя чыгуначнікі. Пераадольваючы шматлікія тэхнічныя цяжкасці, яны значна паскорылі перабазіроўванне фронту».

10 лістапада 1943 года пасля дбайнай падрыхтоўкі войскі Беларускага фронту пачалі Гомельска-Рэчыцкую наступальную аперацыю. Камандуючы фронтам генерал арміі Канстанцін Ракасоўскі ў чале  «На беларускай зямлі» мемуараў «Салдацкі абавязак» па-ваеннаму выразна і лаканічна вызначыў задуму аперацыі: «Задача – наступаючы з Лоеўскага плацдарма, прарваць варожую абарону, авалодаць Рэчыцай, Васілевічамі, Калінкавічамі і выйсці ў тыл Гомельскай групоўкі праціўніка». У аперацыі ўдзельнічалі 65-я, 50-я, 3-я, 63-я, 48-я, 11-я, 61-я арміі, якімі камандавалі генералы Павел Батаў, Іван Болдзін, Аляксандр Гарбатаў, Уладзімір Калпакчы, Пракофій Раманенка, Іван Федзюнінскі, Павел Бялоў. Наземныя войскі падтрымлівалі лётчыкі 16-й паветранай арміі пад камандаваннем генерал-палкоўніка авіяцыі Рудэнка. Пасля 40-хвіліннай артылерыйскай падрыхтоўкі войскі левага крыла Беларускага фронту пачалі наступленне на кірунку галоўнага ўдару з Лоеўскага плацдарма на заходнім беразе Дняпра. Адначасова па найважнейшых аб'ектах праціўніка нанеслі ўдары савецкія лётчыкі.

Фашысцкія войскі, абапіраючыся на добра падрыхтаваныя абарончыя пазіцыі, аказвалі ўпарты супраціў. Але стралковыя злучэнні Чырвонай арміі за кароткі час разграмілі некалькі апорных пунктаў праціўніка і ўклініліся ў яго абарону на 4-6 км. Цесна ўзаемадзейнічаючы паміж сабой, злучэнні і часткі фронту імкліва прасоўваліся наперад, знішчаючы супрацьдзеянне варожых часцей. Неўзабаве камандарм 65-й арміі Павел Батаў увёў у бітву танкавыя і кавалерыйскія корпусы, якія, выйшаўшы на аператыўны прастор, паспяхова прасоўваліся на захад. У архіве захоўваецца пісьмо начальніка Цэнтральнага штаба партызанскага руху, першага сакратара ЦК КПБ Панцеляймона Панамарэнкі камандуючаму Стэпавым фронтам генералу арміі Івану Коневу.

У ім прадстаўлены канфіскаваныя партызанамі данясення нямецкага імперскага кіравання пуцей зносін аб надзвычайных здарэннях і стане руху на чыгунках. Дакументы сведчаць, што функцыянаванне чыгунак на акупіраванай тэрыторыі было на мяжы катастрофы: «Як днём, так і ноччу абарона ад партызан і абарона перагонаў з'яўляюцца зусім недастатковымі і безвыніковымі, так як напады здзяйсняюцца штодня на тых жа самых перагонах». Так, падчас Гомельска-Рэчыцкай наступальнай аперацыі, цесна ўзаемадзейнічаючы з воінамі Чырвонай арміі, народныя мсціўцы Беларусі паралізавалі рух на ўчастках чыгунак Жыткавічы–Калінкавічы, Калінкавічы–Жлобін, Оўруч–Мазыр, перарэзалі кірунак Магілёў–Жлобін, перакрылі ворагу шляхі адступлення з Рэчыцы і не далі яму магчымасці перакінуць падмацаванне да Гомеля.

Імклівасць і моц савецкіх войскаў дазволілі 15 лістапада 1943 года ўдарам у тыл праціўніка перарэзаць чыгуначную лінію Гомель–Калінкавічы. Наступленне развівалася паспяхова, і генерал Батаў прыняў адважнае рашэнне: дзве брыгады 1-га Данскога гвардзейскага танкавага корпуса разам з 37-й гвардзейскай і 162-й Сібірскай стралковымі дывізіямі павярнуць у тыл гітлераўцаў, якія абараняліся ў Рэчыцы. У выніку глыбокага абыходнага манеўру 1-га гвардзейскага танкавага корпуса генерала Панова з паўднёвага ўсходу і 48-й арміі генерала Раманенкі з паўночнага ўсходу злучыліся з паўднёвага ўсходу і 48-й арміі генерала Раманенкі з паўночнага ўсходу злучыліся з партызанскім злучэннем Гомельскай вобласці, якім камандаваў сакратар падпольнага абкама КП(б) Беларусі генерал-маёр Ілля Кажар.

18 лістапада была вызвалена Рэчыца – буйны вузел камунікацый і важны апорны пункт абароны немцаў на правым беразе сярэдняга цячэння Дняпра. «Мы авалодалі Рэчыцай, – напіша ў сваіх мемуарах «У паходах і баях» генерал Павел Батаў, – амаль без страт, не далі ворагу разбурыць горад, захапілі багатыя трафеі і шмат палонных. Бой за Рэчыцу – адзін з прыкладаў арганізацыі ўзаемадзеяння паміж войскамі дзвюх армій».

У ходзе разлютаваных баёў савецкія воіны праявілі масавы гераізм, мужнасць і адвагу. Вось адзін характэрны для таго часу прыклад. Разлік старшага сяржанта Васіля Крыклівага, камандзіра гарматы знішчальна-супрацьтанкавага палка 41-й асобнай знішчальна-супрацьтанкавай артылерыйскай брыгады 65-й арміі ў баі ў раёне Рэчыцы, адлюстроўваючы нямецкую контратаку, знішчыў 5 танкаў, рассеяў каля трох узводаў пяхоты праціўніка. Зрасходаваўшы ўсе снарады, Васіль на чале групы байцоў уступіў у рукапашную сутычку і знішчыў восем гітлераўцаў. У выніку рашучых дзеянняў, стрымала захопленыя пазіцыі, на працягу двух гадзін мужныя воіны адбілі тры контратакі ворага. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 24 снежня 1943 года старшы сяржант Крыклівы быў удастоены высокага звання Героя Савецкага Саюза.

18 лістапада 1943 года загадам Вярхоўнага Галоўнакамандуючага войскам, якія ўдзельнічалі ў вызваленні Рэчыцы, была аб'яўлена падзяка, 22 злучэнням і часцям, якія вызначыліся ў баях за вызваленне горада, прысвоена найменне Рэчыцкіх. У Маскве дадзены салют 12 артылерыйскімі залпамі з 124 гармат – ён быў першы дадзены ў гонар вызвалення гарадоў на тэрыторыі Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Мікалай Шаўчэнка,
член Беларускага саюза журналістаў